De Rijksoverheid werkt toe naar een volledig circulaire economie in 2050. In een circulaire economie vallen de milieueffecten van grondstoffengebruik, dus van alle Nederlandse productie en consumptie, binnen de planetaire grenzen. Het doel is klimaatverandering en biodiversiteitsverlies tegen te gaan. Deze blog gaat over circulariteit bij project- en gebiedsontwikkeling. Ik beschrijf drie stappen die bij een project- of gebiedsontwikkeling kunnen helpen om circulaire meters te maken.
Wat moeten we doen?
Voor een circulaire economie moeten we:
- Het gebruik van primaire grondstoffen verminderen;
- Primaire grondstoffen vervangen door secundaire grondstoffen;
- De levensduur van producten en onderdelen verlengen;
- Materialen hoogwaardig hergebruiken.
Wat voor de economie als geheel geldt, geldt natuurlijk ook voor project- of gebiedsontwikkeling. Voor ieder segment van de economie ligt hier een opgave en juist in de bouw is er ook veel mogelijk.
Grondstoffen, energie en water
Circulariteit is een complex begrip: het gaat over grondstoffen, maar vanuit het oogpunt van klimaat en biodiversiteit moeten we hier (o.a.) ook de aspecten energie en water bij betrekken. Bij het maken, transporteren, gebruiken en verwijderen van grondstoffen spelen energie en water vaak een belangrijke rol. Bij het vergelijken van alternatieven – waarover hierna meer – is het dus zaak ook te kijken naar het energie- en het watergebruik over de hele lifecycle van een product.
Circulair of lineair vertragen
In principe is er pas écht sprake van circulariteit, als grondstoffen oneindig hergebruikt kunnen worden en nooit als afvalstof (brandstof) eindigen in een verbrandingsoven of op een stortplaats. In de praktijk wordt dit doel van oneindig hergebruik niet of hoogst zelden gehaald. Échte circulariteit is lastig haalbaar, meestal komt het neer op ‘lineair vertragen’: het punt van verbranden of storten zo lang mogelijk uitstellen.
Kinderschoenen
In veel beleidsdocumenten worden doelen en ambities vaak groots en abstract omgeschreven. Wet- en regelgeving die circulariteit in de bouw reguleert, is er nog niet. Wie het goede wil doen, weet daarom vaak niet waar te beginnen. Circulariteit toepassen in project- en gebiedsontwikkeling staat dan ook nog in de kinderschoenen.
Hoe kun je stap voor stap circulariteit concreet maken voor project- en gebiedsontwikkeling?
Vertaald naar de bouw zijn dit de bekende circulaire opties:
- Het gebruik van 2e hands of biobased bouwmaterialen;
- Het losmaakbaar, demontabel of aanpasbaar bouwen;
- Het bevorderen van hergebruik, door middel van een materialenpaspoort.
Deze drie mogelijkheden zijn inmiddels algemeen bekend. Maar wat past nu in een concreet geval? Als je ‘alles’ wil doen, zie je misschien door de bomen het bos niet meer. Het stappenplan hierna kan helpen de juiste keuze te maken.
Stap 1: Pak je rol
Grondeigenaar of ontwikkelaar
Een grondeigenaar of ontwikkelaar heeft meer mogelijkheden om in een vroeg stadium circulariteit in de planvorming en het ontwerp te integreren, dan een aannemer die op een uitvraag inschrijft. Wat wil en kan de initiatiefnemer op het gebied van het grondstoffengebruik bereiken binnen de beschikbare tijd, het bouwbudget en wet- en regelgeving?
Gronduitgifte of omgevingsplan
Overheden kunnen bij gronduitgifte voorwaarden stellen op het gebied van circulariteit. Dit kan op een uitnodigende manier, bijvoorbeeld door aan te geven dat bij de verkoop van grond zal worden geselecteerd op ontwikkelaars die tenminste 20% 2e hands bouwmaterialen verwerken. In een omgevingsvisie kunnen algemene doelen omtrent circulariteit voor gebiedsontwikkelingen worden geformuleerd. In een omgevingsplan kunnen deze regels concreet worden gemaakt.
Grote opdrachtgevers
Grote opdrachtgevers zoals gemeenten, corporaties kunnen door de schaalgrootte van de te vergeven opdrachten, in een aanbesteding de markt uitdagen om met innovatieve, circulaire oplossingen te komen voor (delen van) renovatie- of nieuwbouwprojecten.
Stap 2: Denk na over je programma van eisen
Het programma van eisen voor een gebieds- of projectontwikkeling kan van invloed zijn op de keuze van de circulaire opties.
- Kies je voor nieuwbouw of kun je een bestaand gebouw transformeren voor de beoogde functie?
- Is het gebouw voor lange termijn nodig voor die functie (bijvoorbeeld wonen) of voor korte of middellange termijn (utiliteitsgebouw)?
- Moet het gebouw in de loop der tijd geheel of gedeeltelijk kunnen worden aangepast?
- Wordt het gebouw overal even intensief gebruikt?
Transformatie boven nieuwbouw
Een gebouw transformeren voor een nieuwe functie is meestal beter dan een bestaand gebouw slopen en opnieuw bouwen. Zeker als een bestaand gebouw is opgetrokken uit beton, cement en steen. Er is veel CO²-emissie ontstaan bij de productie van deze bouwmaterialen. Kun je op z’n minst het casco laten staan, dan boek je al de eerste winst. Bij transformatie en hergebruik is de toepassing van bouwregelgeving soms wat lastiger. Dit onderwerp moet dan ook vroeg in het onderzoek en ontwerp betrokken worden.
Toekomstige aanpasbaarheid
Sommige gebouwen staan er bij wijze van spreken al gauw honderd jaar (denk aan een woonhuis). Andere gebouwen, bijvoorbeeld een bedrijfsverzamelgebouw, zal vaker van functie veranderen. En wat te denken van winkelruimten of restaurants: het interieur daarvan wordt haast ieder jaar onder handen genomen. De beoogde en toekomstige functie van een gebouw speelt bij een rol bij de keuze welke circulaire opties het beste passen in een concreet geval.
Stap 3: Onderzoek je mogelijkheden
Om de juiste circulaire optie te kiezen, is het belangrijk vooraf te bedenken welke optie daadwerkelijk uitvoerbaar is. Zijn er voldoende secundaire grondstoffen beschikbaar? Welke isolatiewaarde hebben biobased materialen en hoe dik wordt dan de wand? Ik geef de volgende onderzoeksvragen mee die helpen om de juiste keuze te maken.
- Welke primaire grondstof is onvermijdelijk en heeft de laagste milieu-impact?
- Welke 2e hands- of biobased bouwmaterialen zijn beschikbaar?
- Welke onderdelen van een gebouw lopen de meeste slijtage op, met welke materialen kan de levensduur worden verlengd?
- Welke gevolgen hebben de grondstoffenkeuzes voor het ontwerp?
LCA
Om te weten wat de milieu-impact is van een grondstof (dat geldt voor alle grondstoffen, van primair tot biobased) is het belangrijk om ook te weten wat (bijvoorbeeld) de energie- en waterimpact is. Een levenscyclusanalyse maakt dat inzichtelijk. Dit helpt om ook de feiten inzichtelijk te maken. Soms is biobased voor een bepaalde gebouwonderdeel niet de beste keuze.
Haalbaar en realistisch
Generiek ‘circulariteit’ voorschrijven in een programma van eisen is weinig realistisch. Als je programma van eisen doordacht is, dan kun je de juiste keuzes maken. Voor een winkel- of horecaruimte kies je bijvoorbeeld voor een 2e hands keuken en sanitair. Voor een bedrijfsverzamelgebouw kies je voor demontabele wanden. Een nieuwe woonwijk leent zich voor een variatie aan biobased bouwmaterialen, van enkel het plaatwerk tot complete houtbouw. Maar…, als het gaat om 500 woningen, dan is er misschien niet genoeg biobased materiaal voorhanden.
Slijten en herstellen
Een heel ander aspect om bij stil te staan vanuit circulariteit is dat een gebouw niet altijd overal even intensief wordt gebruikt. Sommige delen van een gebouw slijten harder dan andere. Anticipeer op het eenvoudig kunnen losmaken van slijtgevoelige materialen of investeer juist in slijtvastere materialen.
Gelijkwaardigheid
Een belangrijk aandachtspunt is opnieuw de wet- en regelgeving. Wil je 2e hands of biobased bouwmaterialen toepassen, dan moet je soms meer aandacht besteden aan het overtuigen van de gemeente of de omgevingsdienst van de deugdelijkheid of gelijkwaardigheid daarvan, zeker als er nog geen certificaten of normen beschikbaar zijn. Trek dit onderwerp naar voren in je onderzoeksfase.
Tot slot
Overheden, ontwikkelaars en bouwers moeten aan de slag om circulariteit in de praktijk te brengen. Niet alles kan tegelijk. Iedere doordachte eerste stap, is het begin van een circulaire toekomst. “Het betere is de vijand van het goede”; mijn advies is dan ook om te steven naar het goede.
Kan ik je ergens mee helpen?
Caren Schipperus
